Слуцкаму збройнаму чыну — 100 гадоў. Як склалася жыццё сына ўдзельніка паўстання, з якога савецкая прапаганда зрабіла «бандыта»

27 ноября 2020, 08:38

Слуцкаму збройнаму чыну — 100 гадоў. Стагоддзе таму беларусы спрабавалі абараніць незалежнасць Беларусі. Прыкладна месяц узброеныя жыхары Слуцкага краю аказвалі супраціў Чырвонай Арміі, якая наступала.

Аб Слуцкім збройным чыне ў часы СССР не гаварылі. І тое нядзіўна, бо ваявалі змагары менавіта супраць уключэння беларускіх тэрыторый у склад будучага Саюза. Беларусы хацелі самастойнасці і незалежнасці. Таму народны ўздым намагаліся ачарніць, навесіць таўро бандытаў, выкрэсліць з’яву з гісторыі. Не атрымалася. За гэта шмат у чым трэба дзякаваць нашчадкам тых самых змагароў за свабоду Беларусі. Многія з іх засталіся сіротамі, нехта апынуўся на чужбіне, ёсць і тыя, хто бацькоўскія ідэі аб незалежнасці і беларускасці пранёс і цераз сваё жыццё.

Слуцкае паўстанне і лёс чалавека, Слуцк — Юрась Пятровіч Дубовік толькі пасля распаду СССР зразумеў, якім лёсам яго бацьку з вёскі Чапялі занесла ў Заходнюю Беларусь на службу ў польскае войска. Фота: Уладзімір Амяльчэня

Аднаго з такіх нашчадкаў я ведаў. Гэта былы жыхар Салігорска Юрась Дубовік, сын Пятра Дубовіка, стральца арміі Булак-Балаховіча, які ў 1920-м са зброяй у руках адстойваў беларускую незалежнасць.

Лёс Юрася Дубовіка, якога ўжо няма на гэтым свеце, складаны і цікавы. Чалавек за сваё жыццё пабачыў так многа, што хопіць на некалькі кніжак.

Як прапаганда зрабіла з майго бацькі «бандыта»

Юрась Дубовік дазнаўся аб Слуцкім збройным чыне толькі ў пачатку 1990-х, калі не стала СССР. Вось як ён распавядаў аб гэтым:

«Мой бацька Пётр Дубовік з вёскі Чапялі, што на Салігоршчыне. Якім чынам ён апынуўся ў Заходняй Беларусі ў польскім войску? Які лёс занёс яго ў гэты край? Гэтае пытанне мяне зацікавіла, калі я стаў збіраць звесткі пра маіх бацькоў i дзядоў для «Гісторыі нашай сям'і». Я ўспамінаў гады i падзеі са свайго дзяцінства i юнацтва. І ўзгадаў, што ў нас дома, калі мы пераехалі ў Краснае (Маладзечанскі раён, да 17 верасня 1939-га быў у складзе Польшчы), часта збіраліся вайскоўцы з 86-га палка, які тады кватэраваўся ў Красным. У асноўным гэта былі падафіцэры. Усе яны размаўлялі на беларускай мове.

Слуцкаму збройнаму чыну - 100 гадоў. Як склалася жыццё сына ўдзельніка паўстання, з якога савецкая прапаганда зрабіла «бандыта» — 1934 год. Маленькі Юрась Дубовік з бацькам Пятром Ігнатавічам. Фотаздымкі з сямейнага архіва

У канцы 1950-х, калі я вярнуўся з лагера, куды мяне кінулі на 10 гадоў, я прыехаў у Слуцк, а затым у Чапялі, дзе жылі родзічы майго бацькі. Мяне сустрэлі зычліва, як сына Петрыка, унука Ігната, якога ўсе вельмі паважалі. Ад родзічаў я даведаўся, што мой бацька быў у нейкай «бандзе», i калі «нашы» ix разграмілі, яны паўцякалі хто куды. Што гэта была за «банда», ніхто не мог сказаць. Былі, казалі, «банды» ў Слуцку, на Капыльшчыне, на Палессі.

Мне тады зрабілася сорамна, што мой бацька — бандыт, але ж, як я яго ведаў, ён на бандыта быў не падобны. Наадварот, у Красным i ваколіцы славіўся добразычлівасцю, дапамагаў каму парадай, каму чым іншым — як мог. Усе яго паважалі i любілі.

Калі разваліўся СССР, стала вядома пра многія падзеі. Пачаў праясняцца i сэнс слова «банда», у якой быў мой бацька. Немцы называлi партызанаў «бандай бандытаў», бальшавікі гэтак жа называлі немцаў. Зразумела, што i ў 1920-х бальшавікі абзывалі такімі словамі ўсіх, хто ім не хацеў падпарадкоўвацца. А паслухмяны, запалоханы народ, у якога іншай інфармацыі не было, верыў, што Слуцкі збройны чын, паход Булак-Балаховіча ды іншыя выступы супраць бальшавікоў — не што іншае як бандытызм.

Так я дазнаўся, што ўсе тыя ваенныя людзі, што збіраліся ў нас у Красным, удзельнічалі ў баях пад Слуцкам. У снежні 1920 года, калі армія Булак-Балаховіча перайшла мяжу на польскі бок i была раззброеная палякамі, частка яе была ўлучаная ў польскае войска. У гэтай частцы апынуўся i мой бацька з паплечнікамі. У верасні 1921-га быў утвораны 86-ты полк".

У школе — па-польску, дома — па-беларуску

Юрась Дубовік нарадзіўся 24 ліпеня 1924 года ў вёсцы Канчаны (Маладзечанскі раён). У школу пайшоў у 1931-м у сяле Краснае, яго адразу залічылі ў другі клас, бо добра чытаў. У школе вучылі па-польску, дома размаўлялі па-беларуску.

Калі скончыў шэсць класаў, бацька адвёз сына ў гімназію імя Пятра Скаргі, што была ў Вільні.

«21 чэрвеня 1939 года я атрымаў дыплом. А 1 верасня немцы напалі на Польшчу. І ўжо 17 верасня ў Заходнюю Беларусь прыйшлі чырвонаармейцы, — успамінае Юрась Дубовік. — Замена ўлады прайшла ціха і спакойна. Бацька вярнуўся з Вільні
і займаўся гаспадаркай.

У кастрычніку ў Маладзечна адкрылася педвучылішча. Я паехаў, і мяне залічылі на другі курс.

Мая адукацыя ў вучылішчы набліжалася да атрымання дыплома. Апошні экзамен па педагогіцы быў назначаны на 25 чэрвеня. Але 22 чэрвеня пачалася вайна.

Жыццё пад акупацыяй

Мне было 17 гадоў, і трэба было зарабляць свой хлеб. Я быў адукаваны педагог, хоць і без дыплома. Аднойчы паехаў у Маладзечна, сустрэўся з былымі сябрамі па гімназіі, з настаўнікамі, і мы вырашылі аднавіць школу, якая стаяла разрабаванай.

Звярнуліся да новай улады. Нямецкі начальнік паабяцаў спрыяць у адкрыцці. На дзіва, назаўтра прыйшлі ў школу, а некалькі скрынак шкла для вокан ужо прывезена. З дапамогай бацькоў, настаўнікаў школу адрамантавалі. Яна пачала працаваць.

Потым прыйшла вестка з Краснага — маці пахавала бацьку. Яна расказала мне, што напярэдадні ноччу прыйшлі партызаны і забралі яго. Ранкам пастухі знайшлі ў лесе забітага мужчыну. Гэта быў бацька. Я вярнуўся ў Краснае і пачаў працаваць у школе.
Летам 1944 года Краснае вызвалілі.

10 ліпеня мяне сустрэў знаёмы з двума салдатамі. «А, фашыст, папаўся», — сказаў ён у мой бок. Гэта была першая абраза, першае абвінавачванне ў тым, што я вучыў дзяцей пры нямецкай акупацыі. Я ніколі не мог падумаць, што гэта было злачынствам. Мяне арыштавалі. Ваенны трыбунал Трэцяга Беларускага фронту прысудзіў мне 10 гадоў пазбаўлення волі.

Вызваліўся ў 1954 годзе. На захад далей Слуцка не меў права ехаць. Працаваў на будоўлі хлебакамбіната, вечарам хадзіў у школу, каб атрымаць дыплом аб сярэдняй адукацыі. Дырэктар школы, даючы атэстат, сказаў: «Каб не твая біяграфія, даў бы залаты медаль».

Я падаў дакументы ў Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт, выдатна здаў экзамены. Але мяне не залічылі. У наступны год паўтарыў спробу, зноў мяне не прынялі.

Я выйшаў з універсітэта, купіў у кіёску газету «Советская Белоруссия», там была аб’ява, што Маскоўскі будаўнічы інстытут прымае дакументы ад жадаючых вучыцца завочна. Я вярнуўся ў будынак універсітэта і на падваконніку стаў пісаць заяву. Не пачуў, калі падышоў чалавек і цераз маё плячо прачытаў аўтабіяграфію. Ён сказаў: «Перапішы». Хлусіць не ўмеў, але давялося. Радок у аўтабіяграфіі «с 1944 года по 1954-й отбывал наказание…» замяніў на: «с 1944 года по 1954-й работал в системе НКВД». І я стаў студэнтам.

У 1958 годзе прайшла чутка, што пад Старобінам пачынае будавацца калійны камбінат і шахцёрскі пасёлак. У будаўнічым трэсце № 3 мне прапанавалі выконваць абавязкі начальніка вытворча-тэхнічнага аддзела.

У 1959 годзе мне даручылі кіраваць заканчэннем будоўлі сталоўкі і клуба будаўнікоў. Я вырашыў на фасадзе клуба выкласці цаглінамі па-беларуску «КЛУБ БУДАЎНІКОЎ 1959 г.». Кіраўнік трэста Воранаў, убачыўшы гэта, звольніў з працы.

Назаўтра я ўбачыў, што каля клуба ходзіць нейкі мужчына. Падышоў, спытаў, што чалавеку трэба. А ён падаў мне руку і кажа: «Я — Казлоў Васіль Іванавіч, старшыня Вярхоўнага Савета БССР, прыехаў паглядзець, як ідзе будаўніцтва». Пад’ехалі мясцовыя кіраўнікі і кіраўнік трэста № 3. Калі Казлоў голасна прачытаў «Клуб будаўнікоў» і пахваліў «Будуем беларускае!», да мяне ціха падышоў Воранаў, піхнуў кулаком у бок і сказаў, што я зноў на сваёй працы. І зараз на клубе красуецца шыльда
па-беларуску. Я ў душы ганаруся гэтым".

Як гэта было. Слуцкі збройны чын у датах і падзеях

Сярэдзіна лістапада — фарміраванне 1-й Слуцкай брыгады стральцоў войскаў Беларускай Народнай Рэспублікі.
16 лістапада — пачала дзейнічаць Беларуская Рада Случчыны, выбраная з’ездам.
24 лістапада — польскія войскі пакінулі Слуцк; са Слуцка ў вёску Семежава ў нейтральнай зоне перабралася Рада Случчыны.
27 лістапада — першыя баі 1-й Слуцкай брыгады з падраздзяленнямі Чырвонай Арміі; пачатак Слуцкага збройнага чыну.
29 лістапада — адпяванне ў царкве вёскі Семежава першых загінулых паўстанцаў; у Слуцк увайшлі чырвонаармейцы.
2−3 снежня — баі за Вызну (цяпер Чырвоная Слабада ў Салігорскім раёне) і заняцце яе Чырвонай Арміяй.
4−7 снежня — Чырвоная Армія праводзіць аперацыю па ачыстцы нейтральнай зоны «от антисоветского элемента».
7 снежня — ідуць баі каля Семежава, Чырвоная Армія займае вёску.
12 снежня — зноў ідуць баі за Семежава, перамагае 1-й Слуцкая брыгада паўстанцаў.
17 снежня — баі за Вызну і заняцце яе 1-й Слуцкай брыгадай.
19 снежня — заняцце Вызны Чырвонай Арміяй.
20 снежня — Семежава занята Чырвонай Арміяй.
28 снежня — 1-я Слуцкая брыгада і Беларуская Рада Случчыны перайшлі цераз раку Лань на польскую тэрыторыю.
31 снежня — яшчэ некалькі груп удзельнікаў Слуцкага збройнага чыну перайшлі на польскую тэрыторыю.