Ён стварыў краіну, з якой яго выгналі

Гэты чалавек пражыў доўгае жыццё. Калі ўлічваць, што ён апы­нуўся ў цэнтры падзей, удзельнікі якіх амаль пагалоўна не дажылі да сівізны, то гэта выглядае проста фантастычным шанцаваннем. Ён зведаў цяжкую барацьбу за дарагую ідэю, урачыстасць перамогі і расчараванне. Звалі яго Язэп Дыла.

Гэты артыкул «Кур'ер» падрыхтаваў да яго 135-годдзя.

Вучань графа

Слуцк. 1893 ці 1894 год. У дом малодшага паштовага сакратара Леаніда Дыла, бацькі маленькага Язэпа, прыходзіць мясцовы настаўнік. Ён называе сябе графам Абуховіч-Бан­ды­нэ­лі. З вуснаў гэтага чалавека Язэп упершыню пачуў верш на беларускай мове. Гэты момант ён запомніць на ўсё жыццё.

«Я сядзеў і слухаў, як за­ча­раваны, бо ўпершыню з вус­наў пана, хаця і ў паношанай вопратцы, прытым ад чалавека ўжо са срэбрам у валасах чуў „дзіва“ — мі­ла­гучныя вершы на той мо­ве, якой я, жывучы да дзевяці гадоў у сям'і дзеда і бабкі, карыстаўся, якую я лічыў прыгожай і якую я ў гімназіі бараніў перад сваімі аднакласнікамі, што яе ганілі і высмейвалі. Пісьменнік у маіх вачах цяпер паўставаў як абаронца мовы свайго народа, як вястун і чараўнік роднага слова», — пісаў Язэп Дыла.

Альгерд Абуховіч-Бан­ды­нэлі стане яго настаўнікам і адкрые для яго Беларусь.
Зрэшты, любоў да беларускай культуры была закладзена і сям’ёй. Язэп Ды­ла ўспамінаў сваю бабулю па матчынай лініі Дамініку, якая «ведала мноства беларускiх песень i казак i ахвотна дзялiлася iмi». Ад яе Язэп пачуў песню пра тое, як Слуцк абараняўся ад татарскага нашэсця, па матывах якой пасля напісаў гістарычную аповесць «У iмя дзяцей».

Хор цвярозасці

Пасля заканчэння Слуцкай гімназіі Язэп паступае ў Юр’еўскі (Тартускі) ветэрынарны інстытут. Бе­ларусаў у Тарту было тра­дыцыйна шмат. Сту­дэн­цкія карпарацыі бы­лі за­ба­ронены, але бе­ла­рус­кія сту­дэнты ўсё ж стварылі свае зям­ляцтвы — Мін­скае, у кіраўніцтва яко­га ўва­ходзіў Дыла, Ма­гі­лёў­скае і Чарнігаўскае. Рэва­лю­цыйнае «закісанне ро­зу­маў» там адбывалася на ўсю моц. Прыходзілася мас­кіравацца. Язэп увахо­дзіў і ў грамадства «Сябар цвя­розасці», якое арга­ні­за­вала эстонская моладзь.

Не­вядома, наколькі яны бы­лі непітушчымі, але хор гэ­та­га таварыства спяваў на не­легальных пасяджэннях рэвалюцыйныя песні, а кіраваў гэтым хорам Язэп Дыла.

Зразумела, такая актыў­насць не магла застацца незаўважанай — з уні­вер­сі­тэта адлічылі ўсіх кіраў­ні­коў зямляцтваў, выгналі з ін­стытута і Язэпа.

На рэвалюцыйнай працы

Язэп працуе ў рэдакцыі мінскай газеты «Паўночна-Заходні край». Паралельна ён ездзіць па вёсках як рэвалюцыйны прапагандыст, збліжаецца з членамі аграрнай групы Мінскага камітэта РСДРП. Перамены, здавалася, такія бліз­кія. Але рэвалюцыя 1905 го­да скончылася паразай. У Мінску губернатар Кур­лоў загадаў расстраляць мірную дэманстрацыю.

І Язэп Дыла перабіраецца ў Пецярбург. Ён узначальвае выдавецтва часопіса «Сучасны свет». Знаёміцца ​​з Аляксандрам Купрыным, Аляк­сандрай Калантай, Мі­хаілам Арцыбашавым. У Пецярбургу ў той час ха­па­ла і беларусаў: Дыла суп­рацоўнічае з Цішкай Гартным, Янкам Купалам, Яку­бам Коласам.
Кастрычніцкую рэвалюцыю Язэп Дыла сустракае ў Маскве. Гэтую падзею ён разглядае як мажлівасць пачаць будаўніцтва беларускай дзяржаўнасці і актыўна ўключаецца ў працу.

У снежні 1917 года разважныя людзі Беларусі, прадстаўнікі розных сацы­яль­ных пластоў і па­лі­тыч­ных перакананняў, ра­шылі нарэшце сабрацца на першы агульнанацыянальны кан­грэс, каб абмяркаваць га­лоў­нае: як нашаму краю жыць далей — з баль­ша­віц­кай Расіяй ці са­мас­той­на.
Старшынёй прэ­зі­дыума на ім быў Язэп Ды­ла.

Вядома, што кангрэс так ні­чо­га і не вырашыў — удзельнікі з’езда былі ра­загнаны бальшавікамі.
Калі ў Маскве ствараўся Часовы рабоча-сялянскі ўрад Беларусі, які ўз­на­ча­ліў Жылуновіч, у якас­ці камісара працы ў яго ўвай­шоў Язэп Дыла. 1 студзеня 1919 года Часовы рабоча-сялянскі ўрад апублікаваў Маніфест аб утварэнні Савецкай Беларусі.

Жылуновіч, Дыла і іншыя камісары-міністры нават наведалі ў Смаленску Янку Купалу, парадавалі навіной, што створана беларуская дзяржава.
Але 8−10 лютага 1919 года члены новага ўрада — Дыла і іншыя — былі арыштаваны сваёй жа савецкай уладай. Іх абвінавачвалі ў жаданні арганізаваць незалежную беларускую партыю, чым падрывалі савецкую ўладу на Беларусі.

Язэпу Дыла пашанцавала больш за іншых: ён пазбег турмы і ў 1921 годзе ўключыўся ў працу.

Арышты і высылкі

Язэп Дыла ўзначальваў Дзяр­жаўную планавую ка­мі­сію БССР і Камісію па раёнаванню тэрыторыі рэспублікі, стаў дырэктарам Першага беларускага дзяр­жаўнага тэатра (ця­перашні Купалаўскі). Ён жа вучоны сакратар Ін­сты­тута беларускай культу­ры і намеснік загадчыка Белдзяржкіно па мастацкай частцы плюс інспектар Наркамасветы… Усюды Ды­ла адстойвае сваю пазіцыю. Мабыць, гэта і не падабалася ўладам.

Яго забралі па ­справе аб вы­думаным Саюзе выз­ва­лен­ня Беларусі 10 кра­са­ві­ка 1931 года. Язэп Ды­ла быў асуджаны за «шкодніцтва і антысавецкую дзейнасць» на высылку з Беларусі.

Больш на радзіму ён не вернецца. З 1931 года і да смерці пражыве ў Саратаве.

У 1938 годзе яго арыштуюць яшчэ раз, у 1939-м выпусцяць… 15 лістапада 1957 года Язэп Дыла быў рэа­бі­лі­таваны.
Але ж калі з вялікай пом­пай святкавалася 50-год­дзе БССР (1968 год), апош­няга, хто застаўся ў жывых, «бацькі БССР» на свята нават не запрасілі.

Нашчадкам

Сваю аўтабіяграфію Язэп Дыла заканчвае наступнымі словамі: «Часта вяртаючыся ў думках у край майго дзяцінства, юнацтва і сталасці, і сёння, аглядаючы жыццёвы шлях, я радуюся, што лепшую частку гэтага шляху я прайшоў, верна служачы майму народу, маёй Беларусі».

Памёр «бацька БССР» 7 красавіка 1973 года, пахаваны ў Саратаве.

Падрыхтавала Жанна Аўдзеева