…І прысніўся ганчарны мне круг (працяг)

Генеалагічныя дрэвы ў вёсцы так шчыльна пераплецены, што часам і не ўстановіш дакладна: аднафамільцы тут ці сваякі? Бадай, з роду тых самых непакорных Багдашыцаў вядзе ўласную гісторыю і сучасны Дарасінскі майстар Міхаіл Ціханавіч Прышчэпа, які пераняў сакрэты ганчарнага рамяства ў дзеда – Міхайлы Багдашыца. Вось як аб гэтым расказвае сам Міхаіл Ціханавіч…

— Назіраў, як працаваў дзед, як іншыя майстры выраблялі посуд. Запамінаў рухі рук, як пэндзлікам падмазваюць, як ножыкам падчышчаюць, як зразаюць дроцікам рэчы. Ды і мне загарэлася. Паехаў я і ўгаварыў дзеда аддаць мне круг, забраў у яго гліну. Наладзіў дома “майстэрню”. Ну і сеў ляпіць пры лучыне.
Літаральна ў першы вечар самастойнай працы хлапчук, якому яшчэ не стукнула і дванаццаці, зрабіў дзесяць кубачкаў. І з кожным днём лік глінянага посуду і цацак павялічваўся. Атрымлівалася някепска, што яшчэ больш падахвочвала Міхасіка да названай справы.
— Потым павёз на базар у Слуцк і зарабіў за гэтую драбязу цэлую кішэню грошай, — заканчвае расказ Міхаіл Ціханавіч Прышчэпа.
Кім толькі не даводзілася быць у жыцці Міхаілу Ціханавічу! І супрацоўнікам СМЕРШа, і конюхам, і пастухом. Але сёння ён асноўны майстар ганчарнага цэха калгаса “Дружба”, абсталяванага ў Дарасіно. Працуе ў традыцыйнай манеры, увасабляючы ў вырабах старажытныя формы і прапорцыі. Ёсць у яго і вучні – тутэйшы хлопец Васіль Юхневіч, які зараз служыць у арміі, і сын Аляксей.
Крыху запознена, аднак прыйшла да Міхаіла Ціханавіча Прышчэпы і слава. На першым абласным фестывалі ганчароў “Гліняны звон”, адбыўшымся ў Любані, дарасінскаму майстру прадаставілі ганаровае права зляпіць першы гаршчок свята. На тым жа фестывалі Міхаіл Ціханавіч атрымаў за свае вырабы першую прэмію.
Другі сучасны дарасінскі майстар – Міхаіл Максімавіч Філіпеня. Да Вялікай Айчыннай вайны ён працаваў у ганчарнай арцелі пасёлка Урэчча. Тры месяцы вучнем, а пасля, з 1939 года, сам стаў рабіць посуд.
З першага дня падпаў хлопец пад чароўнае абаянне нараджэння глінянага посуду. Ды і як не падпасці? Як не захапіцца? Вось на ганчарны круг паклалі вільготны камяк гліны. Вось круг пачынае раскручвацца, і патаемныя загадкавыя цэнтрабежныя сілы і артыстычныя, ледзь улоўныя, рухі рук майстра ператвараюць камяк у збанок ці гляк пяшчотна-грацыёзнай формы. Мільгае ў паветры, бы маланка, тоненькі дроцік, і гатовая рэч, насычаная мяккай гульнёй сонечных блікаў на яшчэ матавай шурпатай паверхні, перабіраецца на паліцу – у рад такіх жа прыгожых вырабаў. І гэтыя дзіцячыя ўражанні запомніліся Міхаілу Максімавічу на ўсё жыццё.
Дарэчы, тая арцель (а дакладней – таварыства вогнестойкага будаўніцтва “Саюз”) была заснавана ў красавіку 1928 года. У статуце “Саюза” значылася, што рабочыя будуць займацца вырабам цэглы, чарапіцы, калодзезных кругоў і глінянага посуду. Зона дзейнасці таварыства распаўсюджвалася на Языль, Паўстынь, Заградзе, Аточку, Сорагі, Дарасіно. Прадукцыя ж славілася далёка за межамі Любаншчыны. Яна трапляла аж у Мазыр, у Магілёў, не кажучы ўжо пра Слуцк і Старыя Дарогі.
Працавала тады ў арцелі каля дванаццаці чалавек. І ганчарствавалі тут выдатныя майстры – Фінкель, Кацнельсон, Навіцкі, Гаўрыла Зянькоўскі, Васіль Філіпеня (старэйшы брат Міхаіла Максімавіча). Посуд выраблялі традыцыйны: гладышыкі, збанкі, слоікі, кубачкі, спарышы.
У час Вялікай Айчыннай вайны будынак арцелі згарэў. Аднак некаторыя члены таварыства працягвалі вырабляць гліняны посуд. Па словах МІхаіла Максімавіча Філіпені, акупацыйныя ўлады гэтаму рамяству не чынілі перашкод. А людзям была магчымасць пракарміць сябе і сям’ю, неяк звесці канцы з канцамі.
Вось што ўспамінаюць пра ваенную пару Міхаіл Максімавіч і Міхаіл Ціханавіч:
— Плацілі за прадукцыю наступным чынам: колькі, дапусцім, у збанок улезе зерня, столькі і наша. Праўда, падобнае лічылася амаль дарэмным. У лепшыя часы нам адсыпалі за кожны выраб па паўвядра збажыны. Мянялі таксама на сала і, зразумела, на гарэлку.
З арцелі Міхаіл Максімавіч Філіпеня пайшоў у армію. Служыў пад Сталінградам. І пад канец сваёй ваеннай “кар’еры” таксама калі-некалі сядзеў за ганчарным кругам. А пачалося вось з чаго. Расказвае майстар:
“Справа была зімой. Мо ў 1947 годзе. Паднялі нашу роту па вучэбнай трывозе і кінулі на марш. Восемдзесят кіламетраў пратэпалі. І трапілі ў нейкую вёску. Размясціліся на прывал. Побач – хата. Заходжу і бачу: пажылы дзяцюк чаруе над ганчарным кругам.
Мяне аж страсянула, аж у пальцах закалола. Тры ж гады да гэтага пра круг і слыхам не чуў. І вось на табе – шчасце прываліла! Прытуліўся я паблізу і за работай чалавека з асалодай сачу. А потым пытаюся:
— Як у вас такія цудоўныя рэчы атрымліваюцца?
— Як-як, — усміхнуўся майстар. – Ты ж бачыш як.
— А з чаго вы лепіце? – прыкідваюся прастачком.
— З гліны, — кажа.
Маўчу і зноў за работай назіраю. А самому так закарцела, што не вытрымаць.
— А колькі, — пытаюся, — трэба вучыцца, каб такім майстрам, як вы, стаць?
— Ды гадоў тры-чатыры працаваць трэба, — адказвае.
А мяне ўжо нейкі блазлівы настрой апантаў.
— А я вось, — гавару, — сеў бы ды зрабіў не горш.
Гаспадар утаропіўся на мяне недаверлівым позіркам, а потым уважліва абмацаў вачамі маю постаць, рукі. Нешта прыкінуў у розуме і кажа:
— Калі ласка! Паспрабуй.
І залажыліся мы з ім. Я з кішэні дваццацьпятку выняў і ў сябра яшчэ чацвяртак пазычыў. Гаспадар таксама паўсотні з другога пакоя вынес. Зацікавіўся, значыць. Аддалі грошы нашаму камандзіру роты – старшаму лейтэнанту, і сеў я за круг. Не хачу адразу паказаць, што я спецыяліст, таму дуруся. Распытваю: а вада для якой патрэбы, а ножык на што?
Узяўся нагамі круціць кола. Нязвыкла. У арцелі ж механізаваныя былі. Аднак прынаравіўся. І за гліну – цоп! Націсну, а яна паміж пальцаў распаўзаецца. І так хвілін пяць дурня з сябе строіў. “Не, — потым думаю, — хопіць балавацца”. А сам ужо фактуру матэрыялу адчуў, прыкінуў, як спраўней ляпіць. І зрабіў збаночак з носікам, каб зручней ваду ці малако наліваць.
— Ручку, — гавару майстру, — самі прыладзіце. Трэба ж, каб яна дзень які прысыхала.
Здзівіўся майстар і камандуе:
— А ну, зляпі глячык.
У іх глякі робяць, што дзіця праз гарлавінку руку ў сярэдзіну прасуне. У нас жа – гарлавіна вузейшая. Падобны я і выканаў. Паглядзеў гаспадар і, пэўна, здагадаўся, што яго разыгралі. Але пачухаў патыліцу і чэсна прызнаўся:
— Каб мне такія рэчы “выкручваць” – яшчэ тры гады вучыцца неабходна.
І грошы не забраў.
Вярнуліся мы ў часць, а камандзір батальёна выклікаў мяне, паставіў перад строем і смяецца:
— Цяпер без посуду не застанемся!”
Адслужыўшы, Міхаіл Максімавіч Філіпеня зноў уладкаваўся ў арцель. А неўзабаве, падхалтурваючы ў Дарасіно, пазнаёміўся з прыгожай дзяўчынай, закахаўся ў яе, ажаніўся і асеў у вёсцы, як аказалася, на ўсё жыццё. У калгас, хоць і меў пасведчанне аб заканчэнні курсаў трактарыстаў, не пайшоў. Рамяство давала някепскі прыбытак.
Еўдакія Рыгораўна Сяховіч успамінае: “Мы таксама з гэтага рамяства карміліся”.
Гутарка запісваецца на магнітную стужку, і я, скарыстоўваючы пэўную свабоду, з-пад цішка акідваю позіркам хату, фіксую ў памяці дадатковыя дэталі, уражанні. Чыста. Кожная рэч на сваім месцы. Аднак нейкая застылая непарушнасць тых чысцін і парадку шчымліва драпае сэрца. Усё – прыгожыя, крыху выцвіўшыя ад часу коўдры на ложках, прама пастаўленыя падушкі, простыя палавічкі – прасякнута ледзь улоўным пахам адзіноты.
Яно і зразумела. Дзеці паразляталіся, унукі наведваюцца не надта часта. А муж – Сцяпан Сямёнавіч Сяховіч – памёр два гады назад. Між тым, быў ён патомным ганчаром і, калі меркаваць па расказах вяскоўцаў, выдатным майстрам.
— Ажаніліся мы ў 1943 годзе, — скрушна ўздыхнуўшы, працягвае гаспадыня. – Як раз тады немцы пачалі хапаць моладзь ды адпраўляць на працу ў іхні “фатэрлянд”. Суседнія крупенікі падчыстую падмялі. А сямейных не бралі. Вось і кінуліся ў нас хто з кім распісвацца. Каб сказаць, што я Сцяпану вельмі сімпатэзіравала, то не. Гора вымусіла. А потым нічога – зжыліся. Пакахалі, дзетак нарадзілі”.
Тады ж і стала Еўдакія Рыгораўна як бы асістэнтам майстра. Рыхтавала для яго гліну, дапамагала абпальваць гатовыя вырабы. І, канешне ж, любавалася імі – закамянелымі сведкамі сівой даўніны. Міскамі для ягад – формы ўсечанага конуса, каб зручна было чэрпаць лыжкай, глякамі для алею, вады ці віна – з вузкімі горламі, шырокімі ёмістымі тулавамі і невялікімі грацыёзнымі ручкамі. Ёй здавалася, прыкладзі да збанка, нібы да марской ракавіны, вуха і пачуеш ціхі шоргат стагоддзяў, гул тысяч ганчарных кругоў, на якіх шліфаваліся, вывяраліся цудоўныя прапорцыі гэтага посуду.
Жанчына і цяпер гаворыць аб тых дзявочых перажываннях, звязаных з першымі знаёмствамі з рамяством мужа, з нейкім захопленым прыдыханнем. Аднак мяняецца тэма, і вочы яе гаснуць, становіцца рэльефней, выразней сетка маршчын на твары.
Гаршчкі развозілі па навакольных вёсках, прадавалі і так перабіваліся. Можна сабе ўявіць, колькі страху нацярпеліся яны ў гэтых вандроўках! То паліцай прычэпіцца, то немец. Але голад і галеча зноў гналі маладую сям’ю ў небяспечную дарогу.
Пасля вызвалення Любаншчыны ад захопнікаў Сцяпан Сямёнавіч Сяховіч трапіў на фронт. Пад час жорсткіх баёў у Заходняй Прусіі ён быў цяжка паранены. Доўга валяўся на шпітальным ложку ў горадзе Твер. Дадому вярнуўся інвалідам.
— Вось ён, — Еўдакія Рыгораўна, перабраўшы фотаздымкі з сямейнага альбома, перадала мне фатаграфію мужа і прадоўжыла нетаропкі аповед: – Галадавалі тут. Прыйшоў Сцёпа з вайны і зноў за ганчарства ўзяўся. Працавалі па начах. Уласнага горна яшчэ не мелі, дык абпальвалі гаршчкі ў старога дзеда Цябуса, сляпога на адно вока. Ён пускаў нас. А кожную суботу запрагаліся ў невялічкі вазок і пехатою дастаўлялі посуд на базар у Слуцк. Адтуль ужо везлі пудзік мукі.
Так і існавалі”.

Сяргей Квіткевіч, г.Любань
Працяг будзе